MZ-8-O

Żyrandol, jako jeden z wielu znajdujących się w Wielkiej Synagodze w Oświęcimiu, został odnaleziony przy ulicy Berka Joselewicza w Oświęcimiu, w miejscu, gdzie znajdowała się świątynia zniszczona przez Niemców w listopadzie 1939 roku. W 2004 roku archeologowie z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, pod kierownictwem dr Małgorzaty Grupy prowadzili na jej terenie prace, podczas których odkryli ponad 400 elementów wyposażenia świątyni, w tym m. in. lampkę Ner Tamid (hebr. wieczne światło) oraz wiele świeczników i żyrandoli. Prace zostały zainicjowane przez Yahalego Gata i Yariva Nornberga z Izraela. W 2019 roku w celu przygotowania do digitalizacji, żyrandol został poddany konserwacji w ramach projektu „Wirtualna Małopolska” współfinansowanego z Unii Europejskiej ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Małopolskiego na lata 2014–2020 oraz przez Województwo Małopolskie. WIELKA SYNAGOGA W OŚWIĘCIMIU Najważniejsza oświęcimska synagoga, zwana również Wielką, była w okresie międzywojennym jednym z ponad 20 żydowskich miejsc modlitwy w mieście. W 1588 roku działka została podarowana społeczności żydowskiej przez Jana Piotraszewskiego, mieszczanina i podstarościego oświęcimskiego. Powstała tu pierwsza synagoga i cmentarz żydowski. Na temat dalszych jej losów zachowało się niewiele informacji. Najprawdopodobniej synagoga była początkowo budowlą drewnianą, w okresie późniejszym – murowaną. Na przestrzeni kolejnych wieków wielokrotnie ulegała zniszczeniu, np. w pożarach, które nawiedziły miasto w 1711 i 1863 roku. Po ostatnim z nich, już jako budowla murowana, spełniała swoją funkcję ponownie już w roku 1873. Żydowscy oświęcimianie wspominali, że budynek mógł pomieścić blisko 2000 wiernych, a jego monumentalna sylwetka wyróżniała się w panoramie Oświęcimia, podkreślając ugruntowaną pozycję lokalnej gminy żydowskiej. Wygląd Wielkiej Synagogi, znany z zachowanych fotografii z początku XX wieku, ukształtował się w latach 1890–1900 w oparciu o projekt słynnego bielskiego architekta, Karola Korna. Synagoga otrzymała reprezentacyjną, bogato zdobioną fasadę z elementami stylu neoromańskiego, neogotyckiego, mauretańskiego oraz arkadowego (niem. Rundbogenstil). Przypominała swym charakterem inne synagogi autorstwa Korna (Biała i Wadowice), a detale dekoracji nawiązywały do zdobień reformowanej bożnicy Tempel przy ulicy Miodowej w Krakowie. Inspiracji dla jej formy architektonicznej należy także szukać w architekturze niemieckiej, a szczególnie w hamburskiej synagodze Albrechta Rosengardena. Fasada nawiązująca do wzorców niemieckich była wyrazistym znakiem tendencji modernizacyjnych, które w 2. połowie XIX wieku zdominowały gminę oświęcimską. Do Wielkiej Synagogi uczęszczała w dużej mierze postępowa inteligencja żydowska (m.in. lekarze, prawnicy, przedsiębiorcy i urzędnicy), w niewielkim zaś stopniu – tradycjonaliści. Do grona głównych rabinów gminy żydowskiej w Oświęcimiu, kolejno sprawujących nabożeństwa w synagodze w latach 1873–1939 należeli: Lazar Münz, Szlomo Halberstam, Abraham Schnur, Osias Pinkas Bombach i jako ostatni jego syn, Eliasz. Ulica Berka Joselewicza, zwana także ulicą Żydowską, przy której znajdowała się ta oraz wiele innych bożnic, była od 2. połowy XVI wieku centrum żydowskiego życia religijnego i społecznego w Oświęcimiu. Wielka Synagoga została spalona i zniszczona przez Niemców podczas II wojny światowej, w nocy z 29 na 30 listopada 1939 roku. Ostatnie ślady Wielkiej Synagogi zostały usunięte z niemieckiego rozkazu przez specjalnie do tego celu stworzone komando złożone z więźniów Auschwitz, głównie Polaków, którzy w ramach pracy przymusowej dokończyli rozbiórkę budynku latem 1941 roku. „Jej wnętrze było przepiękne. Na ścianach znajdowały się cudne freski, zwieńczone kopułą niczym chupa [hebr. baldachim ślubny]. Na suficie wymalowano błękitne niebo usiane gwiazdami i ozdobione dwunastoma znakami zodiaku. Bima [hebr. pulpit do czytania Tory] znajdowała się na podniesieniu i była zamknięta konstrukcją z kutego żelaza, mosiądzu oraz rzeźbionego drewna. Wnętrze świątyni delikatnie rozjaśniały świece, gdyż do Oświęcimia początkowo nie dotarła elektryczność. Jednak to właśnie Wielka Synagoga była pierwszym budynkiem w mieście, gdzie zainstalowano lampy na prąd. Po raz pierwszy włączono je w trakcie nabożeństw rozpoczynających rok 5686 [1925]. Wystarczyła jedna noc zimą 5700 roku [listopad 1939], aby runął cały splendor Wielkiej Synagogi. Ulice patrolowały specjalne grupy umundurowanych Niemców – niech pamięć o nich zostanie wymazana. Robili wrażenie doświadczonych w niszczeniu synagog. Po cichu zbliżyli się do budynku i podłożyli pod nim ogień. Pożar, który wybuchł był nie do powstrzymania. To było istne piekło. Niemcy otoczyli cały teren i grozili, że zastrzelą każdego, kto odważyłby się opuścić swój dom. Oficjalnie zapanowała »ścisła godzina policyjna«. Żydom wolno było co najwyżej zapłakać, patrząc z daleka jak ogień pochłania Dom Pana” (Chaim Wolnerman, Sefer Oshpitzin, Jerozolima 1977, tłum. M. Zabierowski).